Een duik in het Gieters verleden: kerk in beweging

GIETHOORN - In deze maandelijkse rubriek duikt Gerke van Hiele, predikant van de Doopsgezinde Gemeente, in het Gieters verleden. In deel negentien keert hij terug naar 1311 naar de eerste kapel van het dorp.

Giethoorn heeft niet altijd op dezelfde plaats gelegen. Het is een wandelend dorp en de kerk trok mee. Samen op Weg avant la lettre. Volgens historici is de nederzetting Giethoorn in de eerste helft van de 12^e eeuw ontstaan bij het Giethoornse Meer. Muggenbeet en Jonen kunnen gezien worden als restanten van de tweede nederzetting. Het is waarschijnlijk dat er in dit half ontgonnen gebied ooit een kleine middeleeuwse kapel heeft gestaan. De Kapelweg langs de Thijssengracht herinnert hier nog aan. We weten dit uit een brief uit 1798 die de kerkvoogden van Giethoorn ooit schreven aan de Eerste kamer. Er was hier oudtijds een ‘kleine Cappelle, welker staandplaats in het water en uitgeveende landstreken, in een woestenij en wildernis thans nog zichtbaar en bij alle oudgezetenen noch bekend is en ten huidige dage de Cappelle genoemd wordt en welke Cappelle ruim 2000 schreden ver in de waterpoelen ligt, alwaar geen, of omtrent geen huizen of woonplaatsen existeren, destijds de vergaderplaats was der Roomsche godsdienstbelijderen’. 

Deze kapel stond in het buitengebied. Het gaat om een plek in de Noordelijke Kluft, aan de Cappelsloot in de buurt van het Helder Gat. Op ongeveer 4 kilometer vanaf de Gieterse diek (huidige Beulakerweg). Het middeleeuwse Giethoorn was toen nog geen afzonderlijke parochie, want de godsdienst werd waargenomen door de monniken van Sint Jansklooster. Deze monniken konden dergelijke afstanden goed overbruggen. Een middeleeuws klooster had een verzorgingsgebied met buitenhoven waar door veelal lekenbroeders voedsel werd verbouwd. Tevens waren er in de omgeving kleine godshuizen waar ten dienste van de bevolking de mis werd bediend, kinderen gedoopt, waar gebiecht kon worden en mensen vanuit begraven. Zo’n kapel aan een slootje zal ook een kleine klok hebben gehad om de mensen te laten weten dat er een priester aanwezig was.

Een nieuwe katholieke kerk werd rond 1500 gebouwd op een plek verder naar het Oosten tussen de Tijsjessloot en de Bouwerssloot. Het grootste deel van de agrarische bevolking was toen al naar de huidige Beulakerweg opgeschoven. We weten dat Aegidius de Monte, bisschop van Deventer, in 1571 kerkvisitatie deed en dat hij ook de parochie Giethoorn bezocht. De kerk te Giethoorn was gewijd aan Sint Maarten, patroonheilige van de Utrechtse Domkerk. Wie weet is het daarom al een hele oude traditie dat de kinderen van het dorp op 11 november langs de deuren gaan.

Opkomend protestantisme

De 16^e eeuw is de tijd van het opkomend protestantisme. Op een aantal plaatsen betekende dit dat de katholieke dorpskerk door hen gewoon werd overgenomen. Veel is hier niet over bekend, maar dit moet ook ingrijpend zijn geweest. In de loop van de 17^e eeuw kwam er discussie over de toekomst van dit kerkje dat aan meer dan groot onderhoud toe was. In de Ridderschap en Steden van Overijssel werd op 19 maart 1642 eerst besloten hier een som voor uit te trekken, doch op 26 maart 1644 besloot dit college alsnog een bedrag van 300 florijnen voor de bouw van een nieuwe kerk toe te staan. Net als in onze tijd levert vernieuwing ook spanningen op. Er werd echter afwijzend beschikt op het verzoek van sommige lidmaten om de oude kerk te herstellen. De nieuwe protestantse kerk werd gebouwd op de fundamenten van de oude kerk. Bij algehele restauratie in 1931 vond men vlak onder de grond een aantal ruwe zwerfkeien, de vermoedelijke fundering van de kerk van omstreeks 1500.

Begraven zonder aanziens des persoons

Dit is het protestantse kerkje in Noord dat we kennen met haar karakteristieke klokkentoren. Hier is ook de begraafplaats waar de Gietersen keurig op een rijtje en zonder aanziens des persoons worden begraven. Het bestaan van die begraafplaats zal er ook aan bijgedragen hebben dat de kerk op die plek is gebleven en niet is meegetrokken toen het dorp nog een keer verhuisde naar de huidige nederzetting langs de Dorpsgracht. Dit verklaart dat de kerk voor ons gevoel wat aan de rand van het huidige dorp staat. 

De eerste Vermaenige krijgt wel een plek aan de Dorpsgracht in Zuid. Daar wordt in 1871 ook de huidige doopsgezinde kerk gebouwd. Giethoorn heeft een bewogen geschiedenis en deze tweekerkjes herinneren ons eraan dat er altijd weer kansen zullen zijn voor geloof, hoop en liefde.

Inspiratie: Henk Buter, Historisch overzicht van de Nederlandse Hervormde kerk te Giethoorn, Giethoorn: 2004 (eigen beheer).