Een duik in het verleden van Giethoorn: van hout naar turf (1499)

GIETHOORN - In deze maandelijkse rubriek duikt Gerke van Hiele, predikant van de Doopsgezinde Gemeente, in het Gieters verleden. In deel vier gaat hij terug naar 1499: van hout naar turf.

We leven in een tijd van transitie, tenminste dat is een woord dat je leest in de krant en hoort op het nieuws. Nu in de 21e eeuw gaat het over de overgang van het gebruik van fossiele brandstoffen als gas en olie naar meer duurzame energiebronnen. Er is daarom aandacht voor elektrisch rijden, zonnepanelen, windmolenparken, de industrie en de huishoudens moeten van het gas et cetera. Dit alles roept begrijpelijkerwijs veel op, onzekerheid over kosten, belangen en haalbaarheid. Er wordt gewerkt aan oplossingen, maar dat zal tijd en energie kosten. 

Ontbossing

De vraag voor mensen van alle tijden is: Hoe kunnen we in onze energiebehoefte voorzien? Voor Eskimo’s in het poolgebied, bedoeïenen in de woestijn en in onze streken voor de mensen in het veen. Zij woonden hier al veel langer en zij gebruikten turf voor eigen gebruik als brandstof voor verwarming en om te koken. In de 15e en 16e eeuw begint de bevolking in ons land te groeien en neemt de brandstofbehoefte toe. Hout werd schaars en in 1499 kwam er in de Nederlanden zelfs een kapverbod. Je mocht niet zomaar meer bomen kappen. Dat was toen en nu actueel. Er zou anders geen boom meer overblijven. Ontbossing is een ernstig probleem tot op de dag van vandaag. Dit was de tijd van de eerste transitie, toen dus van hout naar turf. Ik las hierover in een mooi oud boek ‘Het bruine goud’ over de turfgravers in Nederland. Het kapverbod van 1499 zoals ook het eind van de gaswinning in Groningen werd onvermijdelijk. 

Wilde vervening

Dankzij de windmolens (!) kon men in de veengebieden de grondwaterstand verder verlagen en zo kwam de ‘natte vervening’ op gang. Van onder de grondwaterspiegel haalde je grote bonken veen naar boven, je mengde die met water in een bak tot een zachte brij, legde die op een ‘legakker’ of ‘ribbe’ te drogen en versneed die vervolgens tot turven. Zo ontstonden er in de omgeving van Wanneperveen en Giethoorn in vooral de 17e eeuw die smalle, honderden meters lange plassen van anderhalf á twee meter diepte (‘trekgaten’) tussen de slechts enkele meters brede dammen die als zetveld gediend hadden. Er bestonden regels die voorschreven hoe breed maximaal de trekgaten en hoe smal minimaal de ribben mochten zijn, maar de turf was enige eeuwen een te profijtelijk product om er veen voor te laten zitten. Dit staat bekend als de ‘wilde vervening’. 

Baggerbeugel

Met de uitvinding van de baggerbeugel kon men nog dieper ook de onderste veenlagen uit de veenput trekken. De trekgaten werden hierdoor ook dieper en de tussenliggende ribben kwetsbaarder. Golvend water kreeg de kans om ribben en oevers te ondermijnen en zware stormen en overstromingen (1776 en 1825) deden de rest. Verschillende dorpen verdwenen in de golven en enorme watervlakten als de Beulaker bleven over. 

Toen in de 18e eeuw het verveningswerk zich verplaatste van het zuiden naar het noordelijke deel van de Kop van Overijssel, zat de schrik voor overstromingen er zo sterk in dat men zich zonder al te veel moeite wist te houden aan reglementen voor de ontginning van dit gebied. In de Weerribben zijn de trekgaten nooit breder dan vijftig meter. Op de hedendaagse kaarten kun je nog prachtig zien hoe het patroon van de wieden overgaat in dat van de weren (trekgaten) en ribben van de Weerribben. 

Regulering

Zo’n stukje geschiedenis geeft toch te denken. De mens is een vernuftig wezen. Hij maakt werktuigen als de baggerbeugel om alles er uit te trekken wat er in zit. Wat klinkt dat toch akelig modern!? Niets nieuws onder de zon, zei de Prediker al. Grenzen in acht nemen blijkt onverminderd van belang. Niet alles kan, niet alles is goed en dat zeker niet voor de generaties die na ons leven. Daar oog voor hebben kon wel eens de uitdaging van deze eeuw zijn. Ik wil maar zeggen, regulering dient een belang en meer dan eigenbelang. Met elkaar de balans vinden, daar is het om begonnen. Niet dat we alles van te voren weten. Wie had nou kunnen denken dat Giethoorn dankzij de destructie van het veenlandschap een internationale attractie zou worden?

Transitie is trouwens ook een geloofswoord, een omgaan met verandering en daar wat positiefs mee doen. Einde en nieuw begin, dood en leven, donker en licht. Aan een elektrische auto ben ik nog niet toe, maar stiekem hoop ik toch op een VW Wardenier.

Inspiratie: Sietse van der Hoek, ‘Het bruine goud. Kroniek van de turfgravers in Nederland’ (1984).