Een duik in het Gieters verleden: Giethoorn als schuilplaats

GIETHOORN - In deze maandelijkse rubriek duikt Gerke van Hiele, predikant van de Doopsgezinde Gemeente, in het Gieters verleden. In deel vijf gaat hij terug naar de 13e eeuw toen de Flagellanten een schuilplaats in Giethoorn zochten.

De titel ‘Giethoorn als schuilplaats’ stond op het onleesbaar geworden ANWB bord aan het Vermaningspad bij de Doopsgezinde Kerk. Voor velen is het dorp nu vooral een toeristenparadijs, maar in het kader van ‘slow tourism’ is er meer te vertellen en één verhaal gaat over de komst van de Flagellanten. 

Geselbroeders

We moeten hiervoor even terug naar de bonte wereld van de late middeleeuwen. Het verhaal gaat dat de eerste bewoners van Giethoorn uit Zuid-Europa kwamen. Zij zochten hier hun toevlucht in de 13e eeuw, op de vlucht voor de pest, maar ook omdat ze werden vervolgd om hun godsdienstige gebruiken. Ze werden geselbroeders of Flagellanten genoemd, omdat ze zichzelf regelmatig geselden om te boeten voor hun zonden en die van de wereld. In de recente historische NPO-serie ‘Het verhaal van Nederland’ kwamen ze in de aflevering ‘Pestlijders en predikanten’ nog even voorbij. Dit ging over een angstige periode, omdat door uitbraken van deze ‘zwarte dood’ de halve bevolking soms werd weggevaagd. Wij tobben in onze tijd met het coronavirus en misschien kunnen we daarom iets beter invoelen hoe ingrijpend het voor die mensen moet zijn geweest om met de dodelijke pest om te gaan. Hoe kon je je beschermen tegen dit gevaar? Er was toen nog niks bekend over de overdracht door besmette vlooien. Men vroeg zich af, zat de infectie in de lucht, hielp het als je de lucht ging zuiveren door het branden van kruiden met een scherpe geur? 

Boetedoening

Wie het kon betalen verschafte zich een soort pestmasker in de vorm van een snavel, dat men dan voor mond en neus bond om zo door te ademen. Ik merk dat ik nu ineens iets minder ongelukkig ben met het FFP2-masker waarvan ik er nog een paar heb liggen. Voor veel mensen was het echter duidelijk dat er iets in hun wereld scheef was gegroeid. Gaan we de ondergang van de wereld tegemoet? Zou de pest een straf van God zijn? Wat hebben we dan misdaan? In deze context past de beweging van de Flagellanten. Deze rondtrekkende groepen vertoonden huiveringwekkend ernstig gedrag. Het was hen menens. Zij deden in het openbaar boete, dat wil zeggen zij toonden het volk hun spijt en berouw, kastijden zichzelf en hoopten dat mensen zich zouden omkeren van hun kwade wegen om wie weet zo het tij te kunnen keren. Zij zongen alsof hun leven er van afhing: ‘Heft nu allen op uw handen, dat God deze groote sterfte wende!’ Hun optredens maakten diepe indruk, maar veroorzaakten ook onrust.

Zondebok

Want er werd ook die jaren naar een zondebok gezocht en deze werd gevonden - in die enige herkenbare minderheid van de middeleeuwen - van Joden in steden als Deventer, Zwolle en Kampen. Daar kunnen we ons over verwonderen, we kunnen er ook iets van proberen te begrijpen dat mensen te midden van de onbegrijpelijkheid en ondraaglijkheid van zoveel dood zich ertoe lieten verleiden dat het toch in ieder geval iemands schuld moest zijn. Want waar moet je anders heen met je boosheid en je pijn? Sociale media waren er nog niet, schandpalen wel evenals dus vervolgingen, hoe naar dit ook in onze oren klinkt. De reflex om een zondebok te zoeken is van alle tijden, maar in de meidagen herdenken we waar dit toe kon en kan leiden. Een aantal van deze rondtrekkende Flagellantenvond een plek in deze streek die toen viel onder het gezag van de landsheer, de bisschop van Utrecht. Zij kregen daar een speciale band mee en werden, naar men zegt Sint Maartenslieden genoemd, naar de beschermheilige van de stad Utrecht. Hier vonden zij een vaste verblijfplaats en de rust in dit gebied keerde weer. Zij konden een nieuw bestaan opbouwen en een begin maken met de vervening. 

Temperament

Dit oude verhaal zou ook een verklaring kunnen zijn voor het feit dat een aantal mensen met gieters bloed zwart haar heeft en bruine ogen, een wat ‘Italiaans’ aandoend temperament met lichte tred en veel gevoel voor zang en muziek. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat er tot op de dag van vandaag een allround Gieters mannenkoor is dat de Flagellanten heet. Zij zingen in hun lijflied hoe de geselwaan is verdwenen en over het vrij bestaan dat is gebleven. Wekelijks heffen zij in Fanfare met volle kracht dit feestlied aan.

Inspiratie: P. Datema, ‘650 jaar geleden: daar komen de Flagellanten!’ in: ‘Kondschap’ van Stichting Oudheidkamer Brederwiede’ (2000).

Door Gerke van Hiele