Een duik in het Gieters verleden: de staking in het veen

GIETHOORN - In deze maandelijkse rubriek duikt Gerke van Hiele, predikant van de Doopsgezinde Gemeente, in het Gieters verleden. In deel 22 keert hij terug naar 1888 naar de staking in het veen en de opkomst van het socialisme, zonder dat hij daarmee een stemadvies wil geven.

Er gebeurde hier door de eeuwen rampspoed en ellende, grote overstromingen en besmettelijke ziekten als cholera. Allemaal dingen waar mensen mee moesten leren omgaan en zich naar voegen. Er zijn echter ook dingen waar je je tegen kunt en zelfs moet verzetten. Ik doel hiermee op de slechte werkomstandigheden, waarna het socialisme opkwam. De veenarbeiders hadden er in de nasleep van de landbouwcrisis van 1880 meer dan genoeg van, het werk was zwaar en hard, de beloning karig. Ze leefden in schamele huisjes en een ooggetuige zei: “Als het morgen is gaan de deuren ervan weer open; dus ze leven nog. Maar hoe, dat begrijp je niet.” Deze schrijnende situaties stuitten op steeds meer onrust. Het is de wereld beschreven door Theun de Vries in ‘Stiefmoeder aarde’.

De eerste socialistische partij in Nederland is de Sociaal-Democratische Bond (SDB), opgericht in 1881 door Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Hij zal ook de eerste socialist zijn in de Tweede Kamer. Uit een latere scheuring zou de Sociaal-democratische Arbeiderspartij (SDAP) voortkomen. Zijn boodschap was voor velen als morgenrood, als de dageraad van een nieuwe tijd: ‘Arbeiders, verenigt u!’ Dat dit lange adem zou vergen, was duidelijk en de staking van 1888 zou weinig opleveren. Waar maakte men zich sterk voor in die jaren? Om ‘gewone dingen’ als een beter loon, een kortere werkdag en eerlijke arbeidsvoorwaarden. Er werd door veenbazen gesjoemeld met de maat waarmee het opgebaggerde veen werd gemeten. Zo’n vaste maat zou een tiental jaren later dan ook in een volgende staking worden bevochten. 

Ferdinand Domela Nieuwenhuis - - Foto: Hans Westerink

Us Ferlosser

De opkomst van het socialisme zou ook de eerste golf van kerkverlating betekenen. In menig turfgravershuisje hing het portret van Ferdinand Domela Nieuwenhuis als ‘Us Ferlosser’ boven de schoorsteenmantel. Hij was een van de leiders die ageerde tegen de rechteloosheid, slechte inkomsten, schamele huisvesting, gedwongen winkelnering en drankmisbruik. Domela Nieuwenhuis was een buitengewoon geestdriftig redenaar. Hij had als predikant afscheid genomen van de kerk, maar nog tot op de dag van vandaag staat het beeldje van de opgestane Christus op zijn werktafel in het Gemeentemuseum in Heerenveen. Hij was klaar met het lijden, de apathie en een en al opstand en strijdbaarheid. 

In Giethoorn waren velen ook vatbaar voor deze nieuwe ideeën zoals de ‘rode’ onderwijzer Meester J.J. Hof. Er werd ook druk over gesproken in de ‘rode’ Gieterse cafés. ’s Zomers werden Openluchtmeetings gehouden waar Tot steun in de strijd, het socialistische zangkoor van Giethoorn haar strijdliederen zong. Er werden folders verspreid in het dorp en ook aan de kerkgangers bij de Vermaning. Dezen reageerden rustig en stonden qua overtuiging en tolerantie hier wel voor open. Gevoeligheid voor gelijkheid en recht hoorde al veel langer bij het DNA van Giethoorn. In de Provinciale Drentse courant (21 mei 1894) staat dat Domela op Tweede Pinksterdag in Giethoorn optrad vanwege de Bond van algemeen kies- en stemrecht. (In die jaren had slechts 11% van de mannen boven de 23 stemrecht). 

Op de terugweg naar Steenwijk brak een van de assen van het rijtuig en raakte Nieuwenhuis gewond. Dat bericht zal met interesse gelezen zijn, want daar waar velen met hem wegliepen, wenste niet iedereen in die jaren hem een lang leven toe. Hij was een onruststoker en ontving zakken vol hatemail. Gelukkig/Helaas kon hij ’s avonds in Steenwijk toch nog zijn vlammende toespraak houden.

De leugenfabriek

De Nederlands-Hervormde predikant van Giethoorn ds. Jacob Bange ging het debat niet uit de weg. Hij wilde ook een betere maatschappij, maar was meer van de opbouw en minder van de klassenstrijd. Ds. Harmannus Schuurmans vertelt dat de doopsgezinde vermaning door sommigen wel ‘de leugenfabriek’ werd genoemd. Aanvaarding en geduld stonden toch de vooruitgang in de weg? Onze geschiedenis gaat over emancipatie. Steeds is er weer een groep aan de beurt. Arbeiders, vrouwen en mensen met een andere achtergrond, levensovertuiging of huidskleur. Strijd om rechten en eerlijke kansen voor allen. Net als toen dachten mensen verschillend over hoe dit politiek vorm te geven. Prima. Stemadvies ga ik niet geven. Wel een ‘vermaning’ om niet te vergeten dat ons stemrecht zwaarbevochten is. Loesje zei ooit: ‘Stem Wijzer’.

Inspiratie: Ger Harmsen e.a, ‘Van turf en tabak tot plastic buizen. Uit de geschiedenis van de Arbeidersbeweging in Steenwijk en omstreken’, 1991.