Een duik in het verleden van Giethoorn: 1750 de trek van Gietersen naar Friesland

GIETHOORN - In deze maandelijkse rubriek duikt Gerke van Hiele, predikant van de Doopsgezinde Gemeente, in het Gieters verleden. In deel 24 keert hij terug naar 1750 naar de trek van Gietersen naar Friesland.

Als het over migratie gaat, hebben we het nu doorgaans over andere mensen die hier komen. Voor Nederland is dit echter een betrekkelijk nieuw fenomeen. Heel lang was Nederland een emigratieland, d.w.z. mensen vertrokken op zoek naar een beter bestaan naar de Verenigde Staten, Canada, Zuid-Afrika, Australië en Nieuw Zeeland. In mijn familiegeschiedenis vertrokken twee van de broers van mijn Friese grootvader naar de nieuwe wereld. Vonden deze mensen daar een beter leven? Hylke Speerstra schreef over de Friese emigranten een boek met de veelzeggende titel ‘Het Wrede paradijs’. Interessant dat ook mensen uit de kop van Overijssel emigreerden en wel vanaf de tweede helft van de 18^e eeuw naar het Friese laagveengebieEd. 

Gieterse emigranten

Vanaf omstreeks 1750 voltrokken zich in dat gebied grote veranderingen. Er kwam een grote toestroom van emigranten die er de vervening op grootschalige en commerciële wijze aanpakten. Zij introduceerden daarbij een nieuwe methode, het zgn. slagturven. Deze immigranten hadden een enorme invloed op dit gebied. Zij trokken in het bijzonder naar de grietenijen, de voorlopers van de latere gemeenten, Haskerland, Schoterland, Aengwirden, Lemsterland, Opsterland en Weststellingwerf. Zij kwamen overigens niet allemaal uit Giethoorn, maar ook uit de andere plaatsen in Noordwest-Overijssel. Deze ‘Gietersen’ volgens onderzoeker Jochem Kroes moeten een invasie, een volksverhuizing zijn geweest voor de oorspronkelijke Friese bevolking. Je zou – met een knipoog - haast van een ‘tsunami’ van Gietersen kunnen spreken. In een dorp als Tjalleberd, bij Heerenveen werd tot aan de oorlog nog gewoon Gieters gesproken, Tsjalberters, noemde men dat. 

Kroes deed prosopografisch onderzoek naar de levensomstandigheden van deze nieuwkomers. Hij ging op zoek naar hun gezamenlijke, collectieve biografie met gegevens over geboorte, huwelijk, overlijden, kinderen, familierelaties, woonplaatsen, maar ook beroep, vee- en grondbezit, nevenfuncties, inkomen, vermogen enzovoorts. Dit soort onderzoek was al gebruikt voor verschillende lokale elites, maar andere sociale groeperingen van het Nederlandse platteland waren er nog bekaaid afgekomen. Dit levert een schat aan gegevens en nieuwe inzichten op. Veel Gieterse familienamen als bijvoorbeeld Dam, Maat, Oort en Wuite zijn er tot op vandaag te vinden.

Geluk in Friesland beproeven

Waarom vertrokken mensen zo massaal? Niets nieuws onder de zon. Vaak is er een periode van economische teruggang, een slechte tijd voor de boeren én hun arbeiders. Soms is er elders een economische opleving, en valt daar een bestaan op te bouwen en is er brood op de plank. Rond 1750 werd de winbare turf hier schaarser, de achteruitgang manifesteerde zich in versterkte mate na de overstromingen van 1775 en 1776, het jaar dat het dorp Beulake door de golven werd verzwolgen. Veel van het overgebleven turfland spoelde weg. Dit alles maakte dat dat verveners uit dit gebied hun geluk in Friesland gingen beproeven. Goed verveenbare turfgrond was er in overvloed aanwezig en de grond- en pachtprijzen voor weidegrond waren vanwege de verwoestende veepest tot een dieptepunt gedaald. Hierdoor verarmden de boeren en waren zij sneller geneigd hun landerijen aan de Gietersen en andere verveners te verkopen. 

Baggerbeugel

De Gietersen introduceerden een geheel nieuwe methode van vervening. Voor hun komst gebeurde dit volgens de zogenaamde Oud-Friese methode. Daarbij groef men turf uit lange petten, gaten waartussen men stroken land liet zitten om de daarop gestoken turf te laten drogen. De Gietersen hadden een grondiger handelwijze. Zij gebruikten een zogenaamde baggerbeugel. Dit was een soort schepnet waarmee alle veenmassa werd losgemaakt van de onderliggende zandbodem. Zo ontstonden ooit de Beulaker en de Belter, maar ook het Nannewijd bij Oudehaske. Destijds was natuurlijk niet iedereen even verheugd over de aantasting van het landschap. Er waren zoals altijd voor- en tegenstanders en aan een toekomstvisie (!?) met inwoners en ondernemers voor dit gebied kwam men in die dagen nog niet toe. 

Mensen onderweg

Bij het onderzoek ten behoeve van de expositie hier over godsdienstvrijheid kwam ik toevallig een oude ’Gieterse’ familiebijbel op het spoor. Hierin was een familieregister opgenomen. De stamvader van deze familie, Harmen Gerriets Dam was in 1782 geboren in Giethoorn en hij vertrok met de vervening richting Luinjeberd en Tjalleberd waar in 1817 ook een doopsgezinde gemeente werd gesticht met vooral Gieterse gezinnen. Die Bijbel vertelt ook hun verhaal, van mensen onderweg en soms even thuis. Desnoods in Friesland, maar liefst in Giethoorn.

Inspiratie: Jochem Kroes, De Gietersen in Friesland. De migratie van Noordwest-Overijsselse turfgravers naar het Friese laagveengebied in de tweede helft van de 18^e eeuw, Leeuwarden: Fryske Akademy, 1996.